Is de baton van de dirigent een instrument of een onnodige last?

Het baton gebruik en de hele discussie daarom heen. Het onvakkundig gebruik van de baton kan in de communicatie met het orkest voor veel onduidelijkheid zorgen. Anderzijds is het mogelijk dat de baton het muzikale verlengstuk is van de dirigent.

Is de baton van de dirigent een instrument of een onnodige last?

Korte historie.

Het gebruik van een stok om informatie te geven aan musicerende groepen muzikanten kennen we reeds van onze ‘ervaring’ (Kruisridders) bij het zien van de Janitsjaren-orkesten tijdens de kruistochten. Sindsdien heeft de stok een reis gemaakt van een stampende stok op een kist voor het orkest die gebruikt werd om de puls aan te geven. De meesten kennen het verhaal betreffende de kapelmeester van de Zonnekoning Lodewijk XVI, Jean Baptiste Lully; de strijkstok van de primarius van het strijkorkest en/of de perkamentrol van de klavecinist om inzetten mee aan te geven indien nodig en wenselijk.

Aan het einde van de 18^e eeuw werd ‘besloten’ over te gaan tot ‘silence-conducting’.

Het werd als hoogst irritant ervaren dat er telkens een tikkende stok hoorbaar was bij het beluisteren van muziek. Welke functie die muziek dan ook had op dat moment: achtergrond of concertant.

De baton kreeg zijn eigen functie en werd allengs een instrument dat voor verdeeldheid zorgde in de dirigentenwereld. ‘Ik doe het met of zonder!’ wordt telkens naar voren gebracht! ‘Ik dirigeer dat deel met baton maar dat langzame deel zeker zonder baton!’

Er is veel geschreven over het gebruik van de baton. Twee interessante boeken met voor- en tegenstanders van het gebruik van de baton kan ik iedereen aanbevelen en wel

‘Der Taktstock’ van Eckhard Roelcke (ISBN  3-552-04985-1) en natuurlijk het boek van

‘De Tao van het dirigeren’ (ISBN 978-907-0628-000) van wijlen Jan Stulen.

Het gebruik van de baton.

Het gebruik van de baton heeft op talloze dirigentencursussen tot discussies geleid. Als ik als clinician/workshopleider de cursisten aan het werk zie met hun baton verbaast het mij dat het gebruik van de baton  vaak meer een last is dan een instrument dat een muzikale meerwaarde kan zijn.

De baton als muzikaal ‘schrijfinstrument’ wordt zeer onderschat. In de vele jaren dat ik deze cursussen mag geven heb ik inmiddels een grote lijst kunnen samenstellen van voor- en tegen het gebruik van. Echter moet ik constateren dat het feitelijk te herleiden is dat vele dirigenten het veelzijdige gebruik van de baton niet doorzien en op de keper beschouwt ook niet beheersen. Bij het ‘onvakkundig’ gebruik van de baton komt dan heel vaak en zeer snel de uitspraak: ‘Ik kan mij beter uitdrukken zonder baton’. Of: ‘die baton hindert mij.’ Er hoeft geen discussie te zijn dat je met een baton een andere taal spreekt dan zonder baton. Het bijzonder interessante zou moeten zijn dat je voor jezelf onderzoekt op welk moment de taal het krachtigste is in het communicatieve met het orkest; met of zonder.

Batontechnieken kunnen een grote meerwaarde zijn in de communicatie met het orkest.

Misvattingen al zou de baton zuiver en alleen maar tot doel om preciezer te zijn weerleg ik volledig. Een vaak gehoorde uitspraak is dat men zich beter zonder baton kan uitdrukken als met. Zeker in lyrische passages. We hoeven daar niet over te discussiëren. Lijkt me ook niet zinvol. Vele aspecten van het dirigeren en de discussie met of zonder is puur persoonlijk. De reden van dit artikel is aandacht te vragen voor het bewuster toepassen van het dirigeren met! Tijdens de eerste twee rondes van de Internationale Dirigentenwedstrijd van het WMC in juli 2022 zag ik tot mijn ontsteltenis dat te veel dirigenten beperkt tot nagenoeg geen batontechniek hebben. Je ziet en hoort dan ook dat het foutief gebruik, u leest het goed, het orkest kan misleiden of fout informeren over de muzikale bedoeling.

Leonard Bernstein zei nadat hij meer dan 10 jaren zonder baton gewerkt had met zijn orkest, New York Philharmonic Orchestra: ‘een baton is een energiebesparend middel’! Daartegenover staat dat zijn opvolger van hetzelfde orkest, Pierre Boulez, een baton verafschuwde!

Een duidelijke scheiding tussen de functionele toepassing van batonhand/arm en de niet-batonhand/arm is een studie waard.

Overdenk voor jezelf de volgende aspecten van het dirigeren met baton:

• Waar mijn ogen zijn is ook de punt van de baton
• De punt van de baton kan de focus zijn voor de orkestmusici en helpt enorm het samenspel en de muzikale intentie
• De baton wijst naar het centrum van het orkest en niet diagonaal en gaat mee in de richting van het muzikale centrum
• De baton kan worden aangestuurd door: pols of elleboog of schouder
• De baton kan functioneren als een strijkstok. De beweging van op- en afstreken
• De baton laat voor het orkest de intensiteit van de klank zien
• Als ik de baton in mijn hand heb gebruik ik hem zeer bewust wel of niet
• Met de baton ‘teken’ ik de muziek in de lucht
• De lengte van de baton is de lengte van mijn onderarm inclusief mijn uitgestrekte hand + strakke vingers
• De baton is licht van gewicht
• Het handvat van de baton is puur persoonlijk

De linkerhand, indien je met rechts dirigeert, mag de intentie van de baton niet verstoren.

De linkerhand heeft zijn eigen functie en is niet een spiegel van de batonhand. Waarom zou je dat ook doen?

Je muzikale taal wordt rijker als je niet spiegelbeeld dirigeert en beide armen/handen haar eigen deel van de muzikale concept laat zien.

Als je zonder baton dirigeert blijft de batonhand de batonhand. Indien rechts: de rechterhand/arm blijft de informatie geven die gelieerd is aan het met baton dirigeren. Dit is een optie. In een andere manier van dirigeren kan het ook impliceren dat je dan met ‘2 linkerhanden’ dirigeert. Links en rechts kneden a.h.w. de muzikale intentie. De batonhand is indeze vervallen.

Je dirigeertaal ontwikkelen op deze wijze maakt de gestiek veelzijdiger.

 Alex S.